Artikel 6
Artikel 6: Geen bedienaar van die Woord mag onder ’n beskermheer of in gestigte of op ’n ander wyse diens van die Woord aanvaar nie, tensy hy daarvoor toestemming verkry het en toegelaat is volgens die voorgaande artikels; en hy is ook net soos die ander aan die Kerkorde onderworpe.
Die kerkregtelike beginsels wat in die vorige artikels ten opsigte van die bedienaar van die Woord aangedui is, geld onverswak waar iemand die naam en eer van predikant in militêre, staats- of ander gemeenskapsdiens wil behou. As dit nie die geval is nie, kan immers nie meer van predikante gepraat word nie. Bepaalde gebruike en omstandighede dring hom aan die kerke op en vra soms vir ’n kompromis. In daardie geval mag die wesenlike beginsels wat die diens bepaal, nie prysgegee word nie.
|63|
Die Wes-Europese kultuur en regsorde het in die loop van die geskiedenis allerlei vorme van selfstandige plaaslike munisipaliteite, universiteite, heerskappe, gildes, broederskappe, kompanies, vry stede, bisdomme en so meer geken wat elkeen subjek van sy eie reg was (vgl Murray 1976:9). So het byvoorbeeld die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie sedert die 17de eeu op skepe en aan die Kaap predikante voorsien. Vorste en leenhere het ook aan hulle howe of munisipaliteite vir hulle stede eie predikante aangestel en onderhou. In Genève was die volk die gemeente vir wie die stadsraad predikante voorsien het.
Jansen (1952:35) gee uit die Skrif voorbeelde van “huisgemeentes” (Hd 12: 12; 17; 21: 8; Rm 16: 23; 1 Kor 16: 19). Hy redeneer heeltemal vanuit kerksentriese en moderne institusionele prinsipes, met geboue en al, dat hier kerkstrukture voorgekom het wat hy soos Voetius “onwerklike onvolledige en voorlopige kerke” gebore uit ’n noodsituasie, noem. ’n “Huiskerk” met “kerklike mag” kon op ’n eiland voorkom, maar nie op ’n plek waar daar wel ’n “plaaslike kerk” was nie. So ’n “huiskerk” sou hoogstens ’n byeenkoms van ’n “afsonderlike deel van die plaaslike kerk” wees. So redeneer mense vandag vanuit die kerkinstituut en nie vanuit die koninkryk van God nie en sou daar maklik met Jansen saamgestem kon word.
Dit is egter ’n ope vraag of Jansen se kerksentrisme die basiese kerkregtelike situasie in die Nuwe Testament korrek weergee. In die Nuwe Testament gaan die koninkryk van God en diens van die Woord aan die kerkinstituering vooraf (Mt 28: 19; Rm 10: 14). Gevolglik kan gemeenskappe wat nie formeel “kerke” is nie, ook behoefte aan en ’n vraag na bediening deur predikante hê. Dit wil artikel 6 reël.
Die Romeinse reg stel die keiser as goddelike soewerein oor die ryk, bepaler van die godsdiens en daarom ook hoof van die kerk. Sy ryk moes ’n corpus christianum wees waarin hy 'n jus patronatus in sacra (reg van die vors in godsdiens) uitoefen. Henry VII van Engeland het dit in die Act of Supremacy 1534 onomwonde geproklameer en die Anglikaanse Kerk onder die biskop wat die koning aanstel, is staatskerk.
Die Germaanse feodale stelsel sluit hierby aan en verleen nog meer gedesentraliseerde mag aan elke leenheer (vgl Spoelstra 1980:30). Elke leenheer was in die kontraktuele verband waarin hy tot sy onderdane staan, aan die soewereine “rule of law” onderworpe wat die regte en pligte van vors en onderdaan bepaal. Harmonie is slegs moontlik indien en in so ver reg gehandhaaf word (vgl Mornay du Plessis 1579: Vindiciae contra tyrannos, Murray 1976:8-16). Elke korporasie, stigting, leenheer en plaaslike kerk is subjek van sy eie reg (vgl art 30 KO).
Kragtens die feodale kontrakreg was die leenheer (“heerlikheid” genoem, vgl DKO 1619) verplig om vir die godsdiens van sy onderdane voorsiening te
|64|
maak in ruil vir die diens wat hulle gelewer het. Die Sinode van Dordrecht reël daarom reeds in 1578 die posisie van hofpredlkante.
Prof Murray (1976:9) wys dat die 16de eeu nog glad nie die abstrakte begrip “staat” en sentrale staatsgesag (“Pretorianisme”) geken het nie. Van sentrale sinodale kerklike soewereiniteit, eenvormigheid of regspersoon was daar nie sprake nie (Murray 1976:12).
In hierdie artikel erken die kerke die “rule of law” en soewereiniteit van plurale selfstandige gemeenskappe, korporasies, vorstedomme en leenheerskappe (vgl art 28 KO), maar reël die orde van die diens van die Woord wat by hulle tuishoort.
Gedurende oorloë het predikante as veldpredikers leërs en kommandos vergesel. Hulle het daarin geen militêre rang geneem nie. In die GKSA het die kerkregtelike beginsels rondom artlkel 6 ter sprake gekom toe kapelane in die Weermag benoem is.
Staatsdepartemente redeneer basies vanuit suiwer departementele en sekulêre regsbeginsels. Die “staat” beskou die “kerk” soos die kollegialisme as ’n mensllke vereniging onder gesag van sy eie besture. Kerke met kollegialistiese beginsels keur dit pragmaties maklik goed, terwyl Gereformeerdes kerkregtelike probleme ondervind wanneer ’n dienaar van die Woord sito-sito onder sekulêre gesag gestel word. Gevolgllk moet na ’n kompromis gesoek word, indien hulle ook diens wil lewer (vgl GKSA 1979:378-401; 1982: 476-480).
Die Kerkorde van die Provinsiale Sinode van Dordrecht 1574 versoek die Prins om amptenare te beveel dat hulle slegs predikers met klassikale getuienis sal toelaat (Biesterveld, Kuyper 1905:68, art 19). Die Kerkorde van die GKSA 1916 het Utrecht 1905 nagevolg wat van diens onder ’n “beskermheer of in gestigte of op ’n ander wyse” praat. Die “beskermheer” is vandag meesal ’n staatsinstansie wat die diens van ’n predikant wil bekom, soms gebore uit die Engelse tradisie van die corpus christianum. Dit beoog dan dienste soos Woordverkondiging, kategese, sakramentsbediening en huisbesoek. Die staat, ’n stigting, universiteit of tehuis behoort nie ’n predikant in sy amp vir kontakwerk, administrasie, organisasie, geldinsamellng, doseerwerk of bestuur van ’n “pastorale” kliniek in terme van artlkel 6 te oorweeg nie (vgl art 12 KO).
Die Sinode van Dordrecht 1578 (art 8) bepaal dat waar vorste predikante aanstel, hulle ordelik en wettig beroep moes word, die Belydenis en Kerkorde moes onderteken en aan die hof uit die bekwaamste mense ouderlinge en diakens (kerkraad) moes aanstel wat ook in die klassisse verteenwoordig kan word. So’n hofkerk is derhalwe soos ’n ander kerk behandel.
Die Sinode van 1586 (art 6) reken met hofpredikers (“heerlikhede”) en onder andere gastehuise, maar laat die bepaling oor Belydenis en Kerkorde sowel
|65|
as die instelling van ouderlinge en diakens weg en sê slegs dat dergelike predikante volgens voorgaande artikels toegelaat en aan die Kerkorde onderworpe bly.
Gedurende die 17de eeu is probeer om die diens van veldpredlkers te reël deur middel van “noodgemeentes” onder soldate in te stel. Daar is egter gestuit op die nie-kerklike karater van ’n leër. Die GKN bepaal in Nederland 1947 dat kerkrade na ’n oorlog teruggekeerde soldate wat in “veldgemeentes” belydenis afgelê het, liefs weer moet ondersoek voordat hulle tot die nagmaal toegelaat word (Bos 1950:36-39).
Die Sinode van die GKSA 1982 het kennis geneem dat bepaalde departemente soos die Weermag, polisie en gevangenisse op ’n getallebasis voltyds of deeltyds Gereformeerde predikante as kapelane aanstel om Gereformeerdes in die betrokke departementele opset te versorg. Die owerheid wil sover moontlik kerkregtelike beginsels in ag neem. Tog geniet die kardinale vraag waarom polisie, staande mag, gestasioneerde soldate nie binne gewone gemeentelike verband bearbei kan word nie, by die owerhede nie veel aandag nie. Selfs gevangenes kan plaaslik waar die tronk geleë is, bearbei word. Die owerheid veronderstel eenvoudig dat polisie, bewaarders, soldate en gevangenes se geestelike versorging plig van die owerheid is en dat die kerk soos die departement ’n sentrale (pretoriaanse) bestuur het waarmee onderhandel kan word.
In die ooreenkoms met die owerheid moet die plaaslike kerk die vertrekpunt vorm wat in klassikale verband met die departement onderhandel, toesig oor predikante uitoefen en eventueel tug toepas. Waar kapelane gewerf word, ag die kerke interkerklike samesprekings met ander kerkgemeenskappe oor prinsipiële probleme noodsaaklik. Vir die doeleindes van die staat geld die Administratiewe Buro as sentrale adres wat kommunikasies na die betrokke plaaslike kerke deurgee. Voorbeelde van diensooreenkomste wat soveel moontlik kerklike beginsels in ag neem, is goedgekeur (GKSA 1982:471-485).
Teologiese studente was tot 1976 vrygestel van militêre diensplig. Vanaf 1977 is blanke kandidate wat hulle teologiese opleiding voltooi het, opgeroep vir twee jaar militêre diens. Hulle word as offisiere (luitenante) tot hulp van die kapelane aangewend en so het die benaming “diensplig-kapelaan” ontstaan. Die Weermag het sodoende as ’t ware ’n quasi-kerklike amp geskep “Denominasies” met ’n kollegialistiese struktuur laat dergelike dienspligtiges by ’n sentrale kommissie as predikante “legitimeer”, terwyl Gereformeerde dienspligtiges slegs nadat ’n kerk hom beroep het, as predikant bevestig kan word (vgl Calvyn Inst 1V.3.vil).
Die Sinode van 1982 het verklaar dat diensplig ’n saak van die staat is en dat die begrip “dienspligkapelaan” geen kerklike konnotasie het nie. Nie
|66|
opleiding nie, maar roeping (art 3 KO) bepaal die kerklike amp. Nietemin kan ’n Christen wat kandidaat in die teologie is, wel in die “amp van die gelowige” onder soldate soos enige ander gelowige geestelike werk verrig (GKSA 1982:474-476, 479v). Diens hoef nie geklerikaliseer te word nie (vgl Rm 16:3,9; Kol 4:9,12; Film:13 ens).
Sommige meen dat “die kerk” nie deur middel van ’n kapelaanspraktyk met die owerheid kan saamwerk sonder om daarmee die eie aard en wese van die “kerk” aan te tas nie (W Nicol: Die Beeld 4.11.86).
Die Bedienaar van die Woord, al is hy kapelaan, se verhouding tot ander mense en gelowiges, al is hulle soldate, word In die Skrif, Belydenis, Kerkorde en Bevestigingsformuliere omskrywe. Die milltêre rangstruktuur wat afstand en hiërargie tussen die gewone soldaat en die offisier bewerkstellig, maak ’n pastorale ontmoeting tussen die gelowige en predikant in die militêre situasie baie moeilik. Die ideaal sou gewees het dat ’n predikant gewoon tussen die soldate geleef het.
Die offisiershiërargie bring ook mee dat ’n kapelaan van sy diens as predikant na weermagadministrasie “bevorder” mag word sodat hy heeltemal in die diens van die leër tree. Hy word so ’n beroepsoldaat (vgl art 12 KO), en behoort tussen predikantsdiens of weermagsdiens te kies. ’n Beroepsoldaat in weermagadministrasie kan nie “kosmeties” evangeliedienaar bly nie. Wat die weermag as “promosie” beskou, mag die einde van die “naam en eer” as predikant beteken, omdat die werk wat iemand doen sy amp bepaal.