Jong, K.W. de

Liturgische formulieren willen serieus genomen worden

Genre: Literatuur, Bladartikel

|601|

Liturgische formulieren willen serieus genomen worden

Om de eenheid van de kerk

 

Geregeld klinkt de vraag, of we niet zonder liturgische formulieren zouden kunnen, of althans dat we niet vrijer met liturgische formules om zouden kunnen gaan. Vaak wordt dan met een scheef oog gekeken naar evangelische gemeenten, waar het er zonder vaste liturgische teksten een stuk spontaner zou toegaan. Vooral jongeren voelen zich daardoor aangetrokken, maar ook ouderen zouden wel eens ‘verrast’ willen worden. Om de vraag naar het gebruik van de liturgische formulieren te verdiepen, zou ik in dit artikel vooral willen ingaan op hun oorspronkelijke functie.
We zouden daarvoor het geheel van bijna 2000 jaar liturgiegeschiedenis in ogenschouw kunnen nemen. De vraag raakt namelijk die naar de zin van vaste liturgische gebruiken en teksten in het algemeen. Ik wil me echter beperken tot de gereformeerde traditie. Ik begin bij de uitgave van de eerste Nederlandstalige liturgische teksten, die van Maarten Micron in 1554. Vervolgens maak ik de stap naar de bundel van Datheen uit 1566. Het derde ijkpunt ligt bij de synode van Dordrecht 1618-19. Met deze synode is het wordingsproces van de klassieke formulieren tot een eind gekomen. Zij heeft ze voor het geheel van de kerk aanvaard.

 

Identiteit

Maarten Micron was een van de predikanten van de Nederlandse vluchtelingengemeente in Londen. Nadat deze gemeente enkele jaren door een privilege van koning Edward VI in betrekkelijke rust geleefd had, moest zij in 1553 ten gevolge van het schrikbewind van Edwards opvolger, Maria Tudor, vluchten. Terwijl de gemeente in de verstrooiing leefde, liet Micron in 1554 De Christlicke Ordinancien der Nederlantscher Ghemeinten (…) te Londen het licht zien. Deze uitgave biedt een vrij nauwkeurige beschrijving van het leven van de vluchtelingengemeente. In het kader van deze beschrijving krijgen ook liturgische regels en teksten een plaats. Zo wordt verteld, hoe de ambtsdragers verkozen worden, maar ook welke teksten zullen klinken bij hun bevestiging in de eredienst. We lezen, hoe de tafel bij de viering van het Heilig Avondmaal gedekt zal zijn, wat voor brood er gebruikt wordt, en natuurlijk welke woorden de predikant zal spreken en welke handelingen hij zal verrichten. In geen enkele reformatorische liturgie uit deze periode is de gang van zaken bij het Avondmaal zo uitgebreid beschreven als hier. In De Christlicke Ordinancien wordt in het ene geval globaal omschreven wat gesproken dient te worden, in het andere geval wordt gesuggereerd ‘met dese oft diergelijcke wo[o]rden’ te spreken, terwijl in weer een andere situatie de tekst voorgeschreven lijkt te worden.
Overzien we dit werk van Micron dan valt in de eerste plaats op, dat het geheel de trekken vertoont van een kerkorde. Verder bevat De Christlicke Ordinancien een onderdeel dat nauw verwant is met de confessie: ‘een korte ondersoeckinge des Geloofs’ als toelatingsonderzoek voor het Heilig Avondmaal, een voorloper van het latere Kort Begrip. Met hun openlijke beschrijving van de gang van zaken willen de predikanten van Londen blijkens de inleiding allerhande kwaadsprekerij tegengaan. Microns De Christlicke Ordinancien draagt daarmee een apologetisch karakter. Anders gezegd: met De Christlicke Ordinancien wordt een positief getuigenis afgelegd, waaruit de identiteit van de gemeente valt af te lezen. Kerkrecht, eredienst en confessie blijken daarbij nauw met elkaar verweven.

 

Onderwijs

Veel bekender dan Microns werk is dat van Datheen. In 1566 verscheen zijn berijming van de Psalmen, tezamen met Heidelbergse Catechismus, liturgische formulieren en gebeden. Ook Datheen was predikant van een vluchtelingengemeente — in het Palzische Frankenthal — maar de situatie was hier aanzienlijk gunstiger dan in Londen. Datheen legt dan ook een heel ander accent. Volgens Microns opvatting wordt de gemeente gesticht en opgebouwd als haar eredienst is gebaseerd op het Woord van God. Datheen stelt voor de stichting van de gemeente bovendien de eis, dat de liturgische gebruiken te begrijpen moet zijn: ‘T’voornaemste sal wesen, dat wy weten wat haer inhouden sij, wat se ons willen leeren ende bedieden [beduiden], ende tot welcken eynde dat se ons ghegeven sijn’.
Hij geeft daarbij onder meer het voorbeeld van de viering van het Heilig Avondmaal. Het is onvoldoende alleen de instellingswoorden te horen

|602|

uitspreken: ‘so moeten wy daer by die leeringhe hebben, doer de welcke ons verklaert werde t’ghene dat daer beteeckent wert.’ Datheen polemiseert. De polemiek is echter duidelijk ondergeschikt aan zijn doel met het uitgeven van de formulieren: de opbouw van de gemeente door te onderwijzen en te instrueren.

 

Eenheid

Hoewel er tegen het einde van de 16e eeuw het nodige liturgisch materiaal voorhanden was, is het de vraag, in welke mate dit in de kerkdiensten gepraktiseerd is geweest. Met enige regelmaat wordt op kerkelijke vergaderingen de klacht gehoord, dat de formulieren niet gelezen worden.
Op basis van een verslag van de eerste viering van het Heilig Avondmaal in Steenwijk oudejaar 1592 kan worden vermoed dat ds. Joh. Bogerman sr. — de vader van de voorzitter van de Dordtse synode — daarvoor geen formulier gebruikte.
Verder ontstonden in de kerkelijke twisten aan het begin van de meningsverschillen over de meest wenselijke formulering van de tweede doopvraag. Deze kende nogal wat varianten, met name in de zinsnede ‘in de christelijke kerk alhier geleerd’. Dat brengt ons na de eerder genoemde particuliere uitgaven bij de synode van Dordrecht. Hoewel de activiteiten van deze synode in de loop der tijd zeer verschillend zijn gewaardeerd, is het vrijwel onomstreden dat een van de belangrijkste doelen de eenheid van de Kerk was. In de kerkorde is het gebruik van de desbetreffende formulieren bij de bediening van de sacramenten, bevestiging van ambtsdragers, ban en wederopneming voorgeschreven. Alleen bij het huwelijk is het kerkordeartikel minder duidelijk.
Met de kerkorde was de synode er echter nog niet. Er bestond namelijk onduidelijkheid over de precieze tekst van de formulieren. Er waren namelijk verschillende versies in omloop. In een enkel geval hebben deze ook een rol gespeeld in de controverse tussen remonstranten en contraremonstranten. De synode besloot op een van de laatste sessies gebeden en formulieren kritisch te laten bekijken. In de stukken van de synode bevindt zich echter geen geautoriseerde tekst. Uit andere bronnen weten we van een lijstje met kleine wijzigingen bij een Middelburgse editie uit 1611. De synode heeft echter nagelaten maatregelen te nemen om de aangewezen teksteditie en het bijbehorende lijstje daadwerkelijk gezag te geven. Dat doet echter niets af aan de intentie van de synode om in de uitgave en het gebruik van de liturgische formulieren eenparigheid te scheppen.

*

Zonder veel moeite kan het voorgaande overzicht worden aangevuld. Zo zou men er op kunnen wijzen, dat de formulieren ook een functie hebben gehad voor de aanvankelijk dikwijls slecht opgeleide en ongeoefende predikanten. Voor de kerkganger zullen de formulieren na verloop van tijd rituele trekken hebben gekregen: herhaling die veiligheid en geborgenheid opriep. Verder is het streven van de Dordtse synode in later tijd gerelativeerd door te stellen dat afwijken van de tekst van de liturgische formulieren wel mocht, als het maar niet vanwege de inhoud was. Dit laat het eenheidsstreven van de synode in de kern echter onaangetast. Ook deze elementen kunnen echter gemakkelijk worden teruggevoerd op de drie genoemde functies: identiteit, onderwijs en eenheid.

 

Gezag

Het bovenstaande overzicht maakt duidelijk dat niet te lichtvaardig over de liturgische gebeden en formulieren moet worden gedacht. Afgezien van de onderwijzende functie in de liturgie, zijn zij met de belijdenisgeschriften bepalend voor de identiteit van de gereformeerde traditie en kunnen zij bij geregeld gebruik de eenheid van hen die bewust in deze traditie willen staan, onderstrepen. Het is dan ook niet toevallig, dat lange tijd confessie en liturgie in één adem werden genoemd, zoals in een 18e eeuws geschrift van Joh. Ens: Kort historisch berigt van de Publieke Schriften, rakende de leer en dienst der Nederduitsche Kerken van de Vereenigde Nederlanden, zijnde de Formulieren van Eenheid en de Liturgie. Ten opzichte van de belijdenisgeschriften hebben de liturgische formulieren een aanvullend gezag. Waar de belijdenis zwijgt, moet met de stem van dit liturgisch erfgoed serieus rekening gehouden worden. Maar uiteindelijk draagt geen van beide een absoluut en onaantastbaar karakter. De Heilige Schrift is altijd de hoogste beroepsinstantie.

 

Hertaling

Een dezer dagen verschijnt de hertaling van de liturgische formulieren, opgesteld in een samenwerkingsverband van de Gereformeerde Bond en de redactie Dienstboek. De taal is eenvoudiger dan die nu in de kerkboeken staat afgedrukt, maar de inhoud is onverkort gehandhaafd. De eenvoudige taal past met name bij de onderwijzende functie van de formulieren. Bij het herlezen viel het me nog eens op, hoe sterk Datheen vanuit de Schrift opponeert tegen onbegrijpelijke taal. De identiteit komt niet onder druk te staan, omdat de inhoud van de formulieren onverlet is gelaten. De eenheid lijkt met formulieren die niet woordelijk gelijk zijn in gevaar te komen. Beschouwt men de eenheid echter vooral inhoudelijk — zoals ook de Nadere Reformatie in haar vrije omgang met vaste liturgische formuleringen heeft gedaan — dan is daarvan geen sprake. Identiteit en eenheid van hen die bewust willen staan in de gereformeerde traditie zouden zelfs wel eens versterkt kunnen worden door de hertaling. In een eigentijds taaljasje biedt ze toegang tot het aloude erfgoed.